martes, 8 de mayo de 2012

Glosario español aimara EDA – ENS


Vocabulario de palabras usuales en español y su correspondiente en lengua aimara que se emplea en Bolivia como un idioma que posiblemente fue el primero evolucionado en el continente americano.

Vocabulary of usual words in Spanish and their corresponding in aimara language that are used in Bolivia like a language that it was possibly the first one evolved in the American continent.

EDAD. Tiempo transcurrido desde el nacimiento; de la misma edad: Mita, wiña.
EDUCACIÓN. Enseñanza: Yatichäwi.
EDUCADOR. Que educa: Yatichiri.
EDUCAR. Enseñar: Yatichaña.
EFEBO. Adolescente: Maxt’a.
EFECTUAR. Hacer, ejecutar: Luraña.
ÉL, ELLA. Jupa.
ELABORAR. Transformar en producto una materia prima: Luraña. --- Preparar por un largo trabajo: Wakiyaña.
ELÁSTICO, CA. Que tiene elasticidad: Anku.
ELEGIR. Escoger, seleccionar: Chhijllaña, ajlliña.
ELEVAR. Alzar o levantar una cosa: Aptaña. --- Elevar o levantar un bulto con las dos manos: lnktaña. --- Levantar o elevar una cosa muy pequeña: lchtaña. --- Levantar un niño o ser pequeño o grande: lchtaña. --- Elevar o levantar una tela o parecida: lqtaña. --- Elevar una cosa sólida o producto en la palma de una mano: Irtaña. --- Elevar una cosa sólida con las dos manos: lttaña. --- Elevar una cosa larga y sólida: Aytaña. --- Elevar muchas cosas a la vez: Jasttaña. --- Elevar una cosa cóncava (Ej. plato, sombrero, etc.): Astaña. --- Elevar en una palma de la mano gramíneas, harina o parecidas: Jach’taña. --- Elevar con las dos manos juntadas: Phuxttaña. --- Elevar una cosa larga, sólida y pesada entre dos o más personas: Kalltaña. --- Elevar o levantar una persona caída o muerta entre dos o más personas: Kalltaña. --- Elevar en la palma de la mano masa o barro: Llawch’taña. --- Elevar un objeto con asa movible: Waytaña. --- Elevar o levantar a una persona caída: Waytaña.
ELIMINAR. Suprimir, descartar, quitar: Jiwayaña, apaqaña, apsuña. --- Alejar, apartar: Jithiqayaña, yaqhachaña.
ELLA, ÉL. Jupa. --- No hay género gramatical en aimara sino sólo el género semántico; por eso se usa solamente jupa tanto para femenino ella y masculino él.
ELLOS, AS. Jupanaka.
ELOGIAR. Hacer elogios, ponderar: Laqanchaña, jach’anchaña, aytaña.
ELUDIR. Huir la dificultad, esquivar, evitar: Jithiqayanna, maystayaña, jithjithayaña.
EMANAR. Proceder, derivar: Jutaña, maqaña, saraqaña.
EMBADURNAR. Manchar a una pared: Lluskataña, ñixkataña, ñuxktaña, phiskhkataña. --- Untar: Jusq’uña, jusq’untaña. --- Frotar, refregar: Qaquña, qaquntaña.
EMBALAR en bolsas. Winaraña. --- Embalar objetos o productos con tela, papel o parecidos: Llawuraña. --- Y si es uno solo objeto que se embala: Llawuña.
EMBARRAR. Untar y cubrir con barro: Lluch’iña, Iluch’kataña, llusiña, lluskataña. --- Hacer mucho barro: Niq’ichsuña. --- Ensuciar a alguien con barro: Ñiq’ichsuña. --- Embarrar con barro arrojándolo: Tt’alkataña.
EMBARULLAR. Mezclar desordenandamente unas cosas con otras: Pixtuntaña, kitthapiña, chhaxruntaña, ch’axruntaña. --- Embarullar hilos o parecidos: Llaxchuntaña.
EMBAUCAR. Engañar, seducir: K’arxayaña, sallajaña, apjaña.
EMBELLECER. Dar belleza: K’achachaña, qamquña.
EMBLANQUECER. Blanquear: Janq’urayaña, Janq’uraña.
EMBOLSAR. Poner en una bolsa: Wint’aña, winaña.
EMBRANCADO, DA. Dícese del árbol que tiene cortadas las ramas: Q’ara lawa. --- Palo pelado o desnuso de su corteza, es apodo y despectivo para las personas altas y flacas: Q’aralawa.
EMBRUJAR el animal silvestre, como: sapo, ratón, cuando se lo lastima: T’ikhaña, t’iwkhantaña. --- Del gato montés o silvestre cuando se lo mata o cuando se lo lastima: Ñak’jaña, ñak’ajaña. --- De un brujo: Layqaña, laycijaña, layqantaña.
EMBRUTECER. Volver bruto: Ipiptayaña, ipirayaña, luqhiraña.
EMBUSTE. Mentira: K’ari. --- Calumnia, impostura: Luti.
EMBUSTERO, RA. Mentiroso: K’ari, k’arisiri.
EMPACAR. Embalar, empaquetar: K’iruña, llawuña.
EMPACÓN, NA. Dícese de la bestia o persona que se empaca. K’uIlu.
EMPALAGAR. Empachar, ahitar: Amiña, amjaña, amjayaña, sisayaña, sisantayaña, sisaña.
EMPAPAR. Mojar, humedecer: Ch’ach’antaña, juq’uña, juq’untaña. --- Empapar en líquidos: Juq’uchaña, ch’aranachaña.
EMPAQUETAR. Poner en paquetes: Llawuña, k’iruña.
EMPAREDAR. Ocultar alguna cosa entre paredes: Jist’antaña. --- Emparedar con barro la salida: Lluch’intaña. --- Encerrar con adobes o piedras: Atintaña.
EMPAREJAR. Hacer parejas: Panichaña, payachaña. --- Poner pareja la tierra: Khuskhachaña, pampachaña.
EMPARVAR. Poner en parva las mieses: Arkuña, kallchaña. Con las mieses echadas al suelo: Arknuqaña, chullanuqaña.
EMPEDRAR. Taqanaña. --- Hacer empedrar con alguien: Taqanayaña.
EMPEZAR. Qallaña, qalltaña.
EMPLUMECER. Echar plumas las aves: Phuyuntaña, phuyuchasiña.
EMPOBRECER. Wajchachaña, wajchaptayaña, t’aqhichaña, wajchaptaña, t’aqhiñaptaña.
EMPOLLAR. Incubar los huevos: Jipiña.
EMPRENDER. Empezar: Qalltaña. --- Emprender viaje: Sarxaruña. --- Emprender un trabajo: Lurxataña, sarxataña. Lurxataña: Significa, también, hacer sobre lo que ya está hecho.
EMPUJAR. Impeler: Nukhuña, tanqaña. --- Empujar hacia lo alto: Nukhtaña, nukhkataña. --- Empujar a propósito a alguien: Taxmaña. --- Empujar despacio sin ninguna intención: Qimiña. --- Arrimarse: Qimisiña. --- Empujar varias cosas del piso en forma horizontal: Qhuchuña. --- Empujar hacia adentro: Nukhuntaña. --- Empujar hacia afuera o arriba: Nukhsuña, nukhtaña. --- Empujar hacia abajo: Nukhuqaña. --- Empujar sobre alguien o sobre una cosa: Nukxataña. --- Empujar para quitar el peso de encima a alguien o de una cosa: Nukhuraña.
EMPUÑADURA. Puño, agarrador: Katu.
EMPUÑAR. Asir con la mano o puño: Katxaruña, q’apxaruña. --- Asir una cosa larga y sólida: Ayxaruña. --- Asir un objeto con asa movible: Wayxaruña. --- Agarrar o asir a una persona enferma, ebria o a un niño: Wayxaruña. --- Empuñar un objeto sólido, pesado y largo apenas: Qhiwxaruña.
EN VANO. lnamaya, inapini.
EN. Preposición. En aymara es expresada por un sufijo: -NA. --- En el cerro: Qulluna. --- En la casa. Utana. --- En la feria: Qhathuna. --- En la investigación: Yatxatawina. --- En el año dos mil: Pä waranqa marana. --- En la otra: Mayana.
ENALTECER. Ensalzar: Laqanchaña, jach’anchaña.
ENAMORAR. Munaña, waylluña.
ENAMORARSE una pareja: Munasiña.
ENARBOLAR. Levantar en alto estandarte, bandera u otra cosa semejante: Waytaña, aytaña. --- Enarbolar la bandera: Wiphala aytaña. --- Izar la bandera: Wiphala waykataña.
ENARCAR. Arquear: K’umt’ayaña, k’awuyaña, k’awt’ayaña.
ENCABEZAR. Estar a la cabeza, dirigir: P’iqt’aña.
ENCAJAR. Meter una cosa en otra de modo que ajuste: Khakhantaña.
ENCAMINAR. Indicar el camino o poner en camino: Irpxataña, irpt’aña. --- Encaminar el ganado: Kunkacht’ayaña, uywa kunkacht’ayaña.
ENCANTAR. Ejercitar artes de magia sobre personas o cosas: Inkantaña.
ENCAPOTARSE el cielo para llover: Patachxataña.
ENCARECER. Aumentar, subir el precio de alguna cosa: Irxattayaña, irxattaña.
ENCARGAR. Recomendar, aconsejar: Iwxaña. (Sea para persuadir o reflexionar a alguien o sea para encargar un recado). --- Encargar a alguien que viaja para que se lo compre de la feria o pueblo al que va: Irayaña, irayasiña. --- Encargar a alguien que viaja para que se lo lleve alguna encomienda: Apayaña. --- Encargar para hacer saber saber algun acontecimiento: Yatiyña.
ENCARIÑAR. Aficionar, despertar o excitar el cariño: Munthapiña, q’ayachaña.
ENCARIÑARSE. Munthapisiña.
ENCAUZAR una acequia: Larqachaña, q’awjaña.
ENCENDER. Prender una luz: Qhantayaña, nakhtayaña. --- Encender fuego o cigarrillo: Nakhtayaña. --- Encender una máquina: Nakhtayaña. --- Encender fogata: Aqtayaña, phichhtaña. --- Encender y levantar el fuego: Wiytaña. --- Encender y llevar el fuego: Wiyaña.
ENCERRADO, DA. Jist’antata. --- Encerrado o encerrada con llave: Llawintata.
ENCERRAR. Meter en un sitio cerrado: Jist’antaña. --- Encerrar con llave: Llawintaña.
ENCIMA. Pata, patxa, patäxa.
ENCINTA. Embarazada: Wallq’i (para animales), usuri (para humanos).
ENCLOCAR. Aclocar las aves: T’uquntaña.
ENCOGER. Contraer, disminuir: Jalthapiyaña, thisthapiña.
ENCOGERSE. Contraerse: Jalthaptaña, thisthapiña.
ENCOGIDO, DA. Jalthaptata, thisthapita.
ENCOMENDAR. Encargar, confiar: Iwxaña. --- Encargar para una compra: Irayaña, apayaña.
ENCONTRAR. Hallar una cosa: Jikiña. --- Encontrar alguna cosa con esfuerzo: Jikxataña, jikiña. --- Encontrar a una persona que va adelante: Jikxataña.
ENCORVAR. Dar forma curva. K’umt’ayaña, q’iwt’ayaña.
ENCORVARSE. Inclinarse: K’umtaña.
ENCUBRIR. Ocultar o disimular una cosa: lmt’aña, lmxataña.
ENCUENTRO. Choque: Tupäwi, jikthaptäwi. --- Acción de encontrarse. Jikisiña.
ENCUMBRAR. Levantar en alto: Aptaña. --- Levantar en alto el nombre de alguna persona honrosa: Aytaña, suti wali aytaña. --- Subir la cumbre: Mistsuña, qullu mistsuña. --- Emcumbrar el monte o la cordillera: Khuysäxst’aña. --- Ensalzar, enaltecer, jach’anchaña.
ENDENANTES. Hace poco, hace un rato: Ninkhara, ninkhart’a, ninkhaja.
ENDEREZAR. Poner derecho lo que está torcido: Chiqanchaña, chiqaptayaña, chiqatatayaña.
ENDEUDARSE. Manunchjasiña, manusiña.
ENDULZAR. Poner dulce: Muxsaptayaña, muxsarayaña, muxsachaña.
ENDURECER. Poner duro: Ch’ullqhiptayaña, qhulsuyaña.
ENDURECERSE. Ch’ullqhiptaña, qhulsuña.
ENEA. Anea. Tutura. --- Una variedad pequeña de enea: Sajura. --- Un variedad de enea muy semejante a la totora: Matara.
ENEMIGO, GA. Awqa.
ENEMISTAD. Aversión, odio: Uñisisiña, t’iñisiña.
ENERO. Chinuqa phaxsi. Se dice Chinuqa, porque en este mes aparece un insecto llamado chinu chinu y generalmente cuando la papa ya ha dado algunas papas muy tiernas y pequeñas.
ENFADAR. Enojar: T’iñiyaña, thithiyaña.
ENFANGAR. Cubrir o ensuciar con fango: Llust’antaña, jithintaña.
ENFERMAR. Ponerse enfermo: Usuntaña. --- Causar enfermedad. Usuntayaña.
ENFERMEDAD. Usu.
ENFERMO, MA. Usuta, usuri.
ENFILAR. Colocar en fila: Siqiña, siqt’aña, siqichaña.
ENFLAQUECER. Tixiqtaña, tukhaqtaña, t’ukharaña.
ENFRENTE. En el lugar opuesto: Khukhati, uñkatasi.
ENFRIAR. Thayt’ayaña, thayarayaña, thayt’aña, thayaraña.
ENFURECER. Poner furioso: Phiñasiyaña, t’iñiyaña.
ENFURECERSE. Irritarse: Phiñasiña, t’iñisiña.
ENGALANAR. Adornar, embellecer una cosa: K’achachaña.
ENGAÑADOR, RA. Que engaña: Sallqa, p’axp’aku.
ENGAÑAR. Sallcijaña, apjaña.
ENGANCHAR. Agarrar con un gancho: Chhitthapiña, t’iriña.
ENGAÑOSO, SA. Sallqa, lunthata, p’axp’aku.
ENGENDRAR. Procrear, dar la existencia: Jathaña.
ENGLOBAR. Reunir en un conjunto: Muruq’thapiña, muythapiña, mayachthapiña.
ENGORDAR. Ponerse gordos los animales: Likthapiña, lik’intaña, puqthapiña. --- Ponerse gordos los humanos. Lunqhuntaña. --- Engordar a los animales: Liwaña, puquyaña, lik’intayaña, puqthapiyaña.
ENGULLIR. Tragar atropelladamente: Uquntaña, thathantaña.
ENJALMA de animales de carga: Karuna.
ENJALMAR a un animal de carga: Karunaña, karunt’aña.
ENJUAGAR. Aytiqaña, ch’uwanchaña.
ENLAZAR a un animal. Ajt’ayaña, ajuntaña. --- Enlazar con una cuerda. Pichthapiña, chuqthapiña.
ENLOQUECER. Hacer perder el juicio, volver loco: Luqhiptayaña, luqhirayaña.
ENLOQUECERSE. Volverse loco: Luqhiptaña, luqhiraña.
ENLUTADO, DA. De luto: Siñani, ch’iyara isini.
ENMARAÑADO cabello. T’ajantata, tantantata.
ENMARAÑAR hilos. Pixtuntaña, k’ithuntaña, llaxchuntaña.
ENMENDAR. Corregir: Askichaña, walichaña.
ENMOHECER. Cubrir de moho una cosa: Qurwariyaña.
ENMOHECERSE. Cubrirse de moho: Qurwariña, qurwararantaña, ikruña.
ENMOLLECER. Ablandar: Jasaptayaña.
ENMUDECER. Callarse o hacer callar: Ch’ujt’ayata, amukt’ayaña.
ENNEGRECER. Poner negro, oscurecer intensamente: Ch’äraptayaña, ch’iyaraptayaña.
ENOJAR a alguien con alguna expresión. Jachjayaña, phiñasiyaña.
ENORME. Desmedido, muy grande: Jach’a, sinti jach’a, thanqjach’a cthanqha jach’a.
ENRAIZAR. Arraigar: Saphintaña. Saphitataña.
ENREDAR. Enmarañar: Pixtuntaña, k’ithuntaña. --- Enredar hilos o lana: Llaxchuntaña. --- Enredar hilos haciendo nudo al jalonear: K’ithuntaña.
ENREDOS de cabellos (fuertes mechones) de los niños: Quia, qularara.
ENRIQUECER. Hacer rico: Qamiriptayaña. --- Hacerse rico. Qamiriptaña.
ENRIQUECERSE. Volverse rico: Qamiriptaña.
ENROJECER de verguenza o susto: Juriptaña, wilakiptaña, ch’iyaraptaña.
ENROLLAR hilos o lana. Khiwintaña, khiwt’aña, jayachaña.
ENROSCARSE la víbora. Ch’uwiranttaña. --- Enroscarse una tuerca: Q’iwintaña, muyuranttaña.
ENSANCHAR. Poner más ancho, extender: Jithitatayaña.
ENSANGRENTAR. Manchar con sangre: Wilachaña, wilanchaña, wilanchjaña.
ENSARTAR. Enhebrar: Apsuña. --- Ensartar una cosa sólida larga: Junukipaña, junsuña. --- Pasar por un hilo perlas, cuentas, etc.: Silt’uña. --- Ensartar varias cosas a alguna prenda: Chhitharaña.
ENSAYAR. Poner a prueba: Yanaña, yant’aña.
ENSEÑABLE. Que se puede fácilmente enseñar: Yatichkaya, yatichañjama.
ENSEÑANZA. Instrucción, acto y efecto de enseñar: Yatichäwi.
ENSENAR. Yatichaña. --- Enseñar a bailar. Thuqhuña, yatichaña. --- Enseñar o adiestrar: Yatichsuña.
ENSERES. Muebles, efectos de la casa: Yänaka, qinaqu.
ENSOGAR. Atar con soga: Chinuña. --- Atar con varias vueltas de la soga: Ñach’aña.
ENSORDECEDOR, RA. Que ensordece: Jinchunchjasiri, uqart’ayiri.
ENSORDECER. Uqart’ayaña, jinchuchjaña.
ENSUCIAR. Q’añuchaña, khuchichaña.
ENSUCIARSE. Q’añuchasiña, khuchichasiña.
ENSUEÑO. Sueño, cosa que se sueña: Samka.

Autor: Félix Layme Pairumani y colaboradores.
Fuente. Suplemento del periódico Presencia. La Paz. Bolivia. Agosto – Octubre. 1992.

Otros artículos:





No hay comentarios:

Publicar un comentario

Se agradece cualquier comentario sobre este artículo o el blog en general, siempre que no contenga términos inapropiados, en cuyo caso, será eliminado...