lunes, 7 de mayo de 2012

Glosario español aimara CHAR – COMO

Vocabulario de palabras usuales en español y su correspondiente en lengua aimara que se emplea en Bolivia como un idioma que posiblemente fue el primero evolucionado en el continente americano.

Vocabulary of usual words in Spanish and their corresponding in aimara language that are used in Bolivia like a language that it was possibly the first one evolved in the American continent.

CHARADA. Adivinanza: Jamusiña.
CHARCÓN, NA. Animal que nunca engorda: Tuxu, tixi.
CHARLAR. Conversar: Parlaña.
CHARQUE. Cecina. Ch’arkhi.
CHASQUEAR. Dar chasco o zumba, burlarse: Sawkxayaña. --- Dar chasquidos: Q’axtaña.
CHASQUI. (Voz quechua castellanizada). Correo o comunicador andino, comunicaba avisos o noticias al siguiente chasqui y éste lo mismo y, así, sucesivamente hasta llegar al lugar más alejado: Chaski.
CHAVAL. Joven, muchacho: Yuqalla.
CHAVALA. Joven, muchacha: Imilla.
CHICA. Pequeña: Jisk’alala, jisk’a. --- Niña: Imilla.
CHICHA. K’usa. (hay de quinua, maíz, maní y grano de cebada).
CHICHARRAR. Achicharrar: Kankaraña.
CHICLE. Q’awsilla, q’awsillu.
CHICO. Pequeño: Jisk’alala, jisk’a. --- Niño. Yuqalla.
CHIFLADO, DA. Algo loco: Luqhirata
CHIFLAR. Silbar: Khuyuña, khuyt’aña.
CHILCA. Planta medicinal americana, voz aimara-quechua castellanizada: Ch’illkha.
CHILLAR. Gritar, dar chillidos: Q’asaña, warariña. --- Chisiqiña (propio de los ratones).
CHIMENEA. Cañón para el humo: Jiwq’i mistuña.
CHINCHILLA. Mamífero roedor de América: Chinchilla.
CHINCHOSO, SA. Molesto y pesado: K’ala.
CHINCOL. Especie de gorrión: Phichitanka, ch’utukullu.
CHIQUILLA. Chica, niña: Imilla.
CHIQUILLO. Chico, niño: Yuqalla.
CHIQUITÍN. Chiquito, pequeñuelo: Jisk’alala.
CHIQUITO, TA. Chico: Jisk’ita.
CHIRIGOTA. Cuchufleta, chiste: Sawka.
CHIRRIAR. Producir cierto sonido discordante: Ch’iririña, k’iriqiña.
CHISME. Murmuración, hablilla: Siwa, sarapita, siwsarapita.
CHISPA. Partícula encendida: Nina chhukhuri.
CHISTE. Dicho agudo y gracioso: Laruña aru. – Broma, burla: Sawka.
CHISTOSO, SA. Bromista: Sawkasiri. --- Gracioso: Laruña, laruñaki.
CHOCAR. Golpearse violentamente dos cuerpos o uno con otro: Thuqthapiña, tupaña. --- encontrarse en un lugar: Tupthaptaña.
CHOCHEAR. Volver a la infancia un viejo: Wawaptaña, thawthiña.
CHOCLO. Voz aimara castellanizada: Chhuxllu.
CHOFER. Conductor: Q’iwiri.
CHORLITO. Ave zancuda: Tiwtiri.
CHORREAR. Caer o salir un líquido formando chorro: Waraqtaña. --- Chorrear de varias partes: Ch’aqaraña. --- Chorrear copiosamente: Chhixiraña.
CHUBASCO. Chaparrón o aguacero con mucho viento: Thajallu, thaya jallu.
CHUCARO, RA. Animal bravío: Uri.
CHUCHOCA. Especie de frangollo o maíz cocido y seco, que se usa como condimento: Chuchuqa.
CHUECO, CA. Estevado, patituerto: Wist’u, wixru. --- Chueco de ojos: Qisu.
CHULLPA. Monumento funerario precolombino en Bolivia y Perú: Chullpa. --- Ruina con vista al naciente: Chullpa uta.
CHUMBE. Faja, ceñidor: Wak’a.
CHUNCHO. Individuo salvaje en la definición castellana: Ch’unch’u, ch’ñch’u. --- Nombre genérico de los habitantes de las tierras muy calientes que no hablan las lenguas andinas, seguramente proviene de la voz aimara ch’uñuña (congelar o congelarse).
CHUNGA. Burla o broma: Sawk’a.
CHUÑO. Fécula de la patata: Ch’uñu. --- Chuño cocido: Phuthi. --- Chuño blanco: papa, que antes de ser secada ha sido pasada por la helada y puesta al agua durante unos 20 o 30 días: Tunta. --- El mismo proceso por unos pocos días en agua: Muraya.
CHUPADO, DA. Muy flaco: Tixi, t’ukha, tuxu, ch’akha.
CHUPADOR, RA. Que chupa: Ch’amuri, ch’amuriri.
CHUPADOR. Chupete: Ch’amuña.
CHUPAFLOR. Especie de colibrí: Luli, qinti.
CHUPAR. Sacar jugo con los labios: Ch’amuña, ch’amsuña. --- Chupar una golosina en la boca: Ch’amuña, qulimuña.
CHUPETEAR. Chupar poco y con frecuencia: Ch’amuraña.
CHUPÓN, NA. Que chupa: Ch’amuri. --- Chupón para bebé: Amala.
CHUPÓN. Vástago que echan los árboles: Küllta.
CHURRE. Pringue gruesa y sucia: Ch’islli, qhusqhu.
CHUSPA. Bolsa pequeña para coca: Ch’uspa. --- Una especie de morral o bolsa un poco más grande: Wayaqa, kapachu.
CHUZO. Látigo hecho de cuero retorcido que va adelgazándose hacia la punta: Suriyawi, q’ixuña.
CHUZÓN, NA. Astuto, recatado, difícil de engañar: Chikhi.
CICATRIZ. Señal que deja una herida al sanarse: T’iri. --- Persona del hampa con muchas cicatrices en la cara: Q’alluta
CICATRIZAR. Cerrar heridas o llagas: T’iri jakaña, t’iri jakxaña.
CIEGO, GA. Que no ve: Juykhu, nayra wisa.
CIELO. Espacio indefinido, azul de día y poblado de estrellas por la noche: Laqampu, alaxpacha. --- Hecharse con vista al cielo: Laqamstaña, laqamstata winkt’aña. --- Cielo cubierto de nubes ralas: Sullphintata.
CIEN. Apócope de ciento: Pataka.
CIÉNAGA. Lugar lleno de cieno: Juqhu.
CIENCIA. Conjunto de conocimientos relativos a un objeto determinado. Jach’ayatxatawi.
CIMA. Parte más alta de una montaña: Ch’uru.
CIMENTAR. Poner lo cimientos: Thaxsintaña.
CIMIENTO. Base de la casa o edificio: Thaxsi.
CIMPA. (Voz quechua castellanizada) Trenza, crizneja: K’ana.
CINCO. Phisqa.
CINCUENTA. Phisqa tunka.
CINTURA. Thixni.
CIRCULAR. De forma de círculo: Muyu.
CIRCULAR. Ir y venir, pasar: Muynaqaña.
CÍRCULO. Área de circunferencia: Muyu.
CIRCUNDAR. Cercar, rodear: Muyuntaña.
CIUDAD. Jacha marka.
CLAMAR. Quejarse implorando favor o socorro: Warariña, q’asaña, arnaqasiña.
CLAMOREAR. Warariña, arnaqasiña.
CLARA. (De huevo). Salthi. --- La clara batida se vuelve espuma: Salthi khiwtataxa jariq’uwa jupuqti.
CLARAMENTE. Con claridad: Qhanpachapini.
CLAREAR. Alborear: Qhanjtaña, willjtaña, q’axjtaña.
CLARIDAD. Calidad de claro: Qhana.
CLARIFICAR. Iluminar: Qhant’ayaña. --- Aclarar bien las cosas: Qhananchaña.
CLARO, RA. Bañado de luz: Qhana. --- Que se ve claro: Qhana.
CLAROR. Resplandor o claridad: Qhana qhana.
CLASIFICAR. Ordenar por clases: Jalanuqaña, jaijanuqaña, kasta kasta ajlliña, palljaña.
CLAUSURAR. Cerrar: Jist’antaña.
CLAVAR. Poner clavos: Jununtaña. --- Fijar los clavos: Ch’akuntaña. --- Clavar a golpes: Liq’intaña. --- Clavar punzando: Chhuquntaña.
CLUECA. Dícese del ave cuando empolla: T’uqu.
COADYUVAR. Contribuir, ayudar: Yanapaña.
COAGULAR. Cuajar, solidificar lo líquido: Kuwajt’aña., thayt’aña.
COBARDE. Llajlla.
COBIJAR. Cubrir, abrigar: Jathapt’aña, awayt’ayaña, puncht’ayaña. --- Cubrir con alguna prenda: lmxataña. --- Albergar: Qurpachaña.
COCA. (Voz aimara-quechua) Kuka. --- Su nombre ritual es: Inalmama.
COCEAR. Dar coces: Mat’aqiña.
COCER. Preparar los alimentos por medio del fuego: Qhatiyaña, qhatiña. --- Cocer harinosamente la papa: Phillmiraña, phillmiki qhatiña, p’ujsaki qhathiña.
COCHA YUYO. (Castellanizado de quchayuyu). Quchayuyu.
COCIDO, DA. Qhatita. --- La papa está cocida: Ch’uqixa qhatitawa.
COCINAR. Guisar: Phayaña. --- Cocinar el chuño: Phutiña. --- Freír carne: Thixiña. --- Granear arroz o quinua: K’ajaña. Cocinar lagua (mazamorra de harinas): Allpiña.
COCINERO, RA. Persona que guisa por oficio: Phayiri.
CODEAR. Golpear con los codos: Chhallmaña. --- Mover los codos: Mujlli unuqiyaña.
CODICIOSO, SA. Que tiene codicia: Munachi, taqi kuna muniri.
CODO. Mullji, q’iwt’a, muyt’a.
CODORNIZ. Khullu, lluthu.
COETÁNEO, NEA. Contemporáneo: Mita, wiña.
COEXISTIR. Existir una persona a la vez que otra, convivir: Utjthapiña, chikaña.
COGER. Asir, agarrar o tomar: Katthapiña. --- Coger a un niño: Ichthapiña, ichxaruña.
COHABITAR. Vivir una persona con otra: Utjthapiña. --- Cohabitar mujer y hombre: Jiththapiña.
COINCIDIR. Ajustarse una cosa con otra: Purapt’aña, wakt’aña.
COJEAR. Tener dificultad al andar: Wixchuña. Wixchnaqaña. --- Ir cojeando: Wixchutiña.
COJO, JA. El que cojea: Wixchu.
COLA. Wich’inka, wich’inkha.
COLEAR. Mover la cola: Wich’inka jawq’aña.
COLEGIR. Juntar, reunir: Pallthapiña. --- Colegir cosas esparcidas arrojando de todos los lados: Willthapiña. --- Colegir bultos: lnkthapraña. --- Colegir cosas pequeñitas: Ichthapraña. --- Colegir ropas o cuerdas: lqthapraña. --- Colegir cosas o productos como huevos, papas o una frutas: lrthapiña, irthapraña. --- Colegir cosas como cajones o piedras grandes: ltthapraña. --- Colegir cosas largas y sólidas: Aythapraña. --- Colegir seres dispersas: Anthapiña, anthapraña. --- Colegir cosas dispersas, cual sea su naturaleza: Apthapraña. --- Colegir cosas cóncavas: Asthapraña. --- Colegir cosas con asa movibles: Waythapraña.
COLGADO, DA. Warkuta, warkt’ata.
COLGADOR. Warwaku, warkuña. --- Está en el colgador: Warwankunkaskiwa.
COLGAR. Suspender: Warkuña, warkt’aña.
COLGARSE. Wallunk’asiña. --- El niño se está colgando al auto: Yuqallaxa awturuwa wallunk’asiski.
COLINA. Elevación menor que la montaña: Quntu.
COLINDAR. Limitar: Qurpasiña.
COLLA. (Voz aimara castellanizada) Qulla. Dícese de los habitantes de las mesetas andinas. Es el nombre de la población del antiguo Qullasuyu.
COLLADO. Tierra que se levanta como cerro. Quntu, qullu.
COLLAR. Adorno del cuello: Wallqa.
COLMAR. Llenar hasta el borde: Phuqt’aña, phuqaraña.
COLMILLO. Canino: Kiwu.
COLOCAR. Poner en un lugar: Uskuña, uchaña. --- Colocar al piso o suelo cualquier cosa: Apnuqaña. --- Colocar al piso un bulto o parecido: lnknuqaña. --- Colocar al niño o a una cosa pequeñita al piso: lchnuqaña. --- Colocar una cosa o producto del tamaño de un huevo: Irnuqaña. --- Colocar al suelo o de arriba hacia abajo, un cajón o cosa parecida: Itnuqaña. --- Colocar de arriba hacia abajo un objeto largo y sólido: Aynuqaña. --- Colocar una cosa cóncava o parecida: Asnuqaña. --- Colocar varias cosas a la vez al piso: Jastnuqaña. --- Colocar al suelo una cosa larga pesada o un muerto, entre dos o más personas: Kallnuqaña. --- Colocar masa o barro: Llawch’nuqaña. --- Colocar una cosa con asa movible al suelo: Waynuqaña.
COLOR o colores. Enumeramos los colores más comunes. -- Amarillo blanco: Janq’u q’illu. --- Amarillo: Q’illu. --- Amarillento: Churi. --- Amarillo opaco: Tunqu q’ilIu. --- Anaranjado: Kallapi, wila q’illu. --- Rojo: Wila. --- Rojo carmesí: Chupika. --- Rosado: Anti. --- Verde obscuro: Ch’ärch’uxña, Ch’iyara ch’uxña. --- Verde plomo: Qaqa ch’uxña, uqi ch’uxña. --- Verde: Ch’uxña. --- Verde amarillo: Q’illu ch’uxña, laqhu ch’uxña. --- Verde azul: Larama ch’uxña. --- Azul: Larama. --- Celeste: Janq’u larama, laqampu larama. --- Violeta: Larama chupika. --- Blanco: janq’u. --- Blanquisino: Janq’ulla. --- Muy blanco: Qhasa. --- Café obscuro: Ch’umphi. --- Café claro: Paqu, chuchi. --- Café rojo: K’ami. --- Beige: Millu. --- Negro: Ch’iyara. --- Plomo oscuro: Ch’ikhu. --- Plomo: Uqi. --- Plomo blanco: Janq’üqi, janq’u uqi.
COLOR. Sami.
COMADREJA. Achuqalla, muw yuqalla, chayi.
COMANDANTE. Jefe o superior de una unidad. Apu, apupallapalla, pallapallapu.
COMARCA. Subdivisión territorial, región o país: Marka.
COMBATIR. Luchar: Ch’axwaña, nuwasiña.
COMELÓN, NA. Que come mucho: Thathiri, thathuna, maxmachu.
COMENZAR. Empezar: Qallaña, qailtaña.
COMER. Ingerir alimentos. Manq’aña. --- Ingerir sopa: Juchhaña. --- Comer cofio. Muk’uña. --- Comer el zorro a la oveja: Jinqsuña, jinq’aña. --- Comer apenas las aves los granos: Sajsantaña.
COMERCIANTE. Alakipa.
COMERCIAR. Negociar, comprar y vender con el fin de sacar ganancia: Alakipaña.
COMERCIO. Qhatu, alawi.
COMESTIBLE. Manq’aña, juyra.
COMETA. Sakaka. --- Corneta de papel para jugar: Antawaylla.
COMETER. Incurrir en un error: Juchachasiña, pantjaña.
COMEZÓN. Picazón, escozor: Jasiña.
COMIBLE. Manq’kaya.
COMIDA. Manq’a.
COMIDO, DA. Dícese del que ha comido: Manq’ata.
COMIENZO. Qalla, qailta.
COMISCAR. Manq’art’aña. --- Comiscar un manjar por encima: Jankhirt’aña.
CÓMO. Kamisa. --- De qué manera: Kunjama.
COMO. Qué: Kunjama.
COMOQUIERA. De cualquier manera: Kunjarnsa.

Autor: Félix Layme Pairumani y colaboradores.
Fuente. Suplemento del periódico Presencia. La Paz. Bolivia. Agosto – Octubre. 1992.

Otros artículos:

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Se agradece cualquier comentario sobre este artículo o el blog en general, siempre que no contenga términos inapropiados, en cuyo caso, será eliminado...