martes, 8 de mayo de 2012

Glosario español aimara DEG – DESO


Vocabulario de palabras usuales en español y su correspondiente en lengua aimara que se emplea en Bolivia como un idioma que posiblemente fue el primero evolucionado en el continente americano.

Vocabulary of usual words in Spanish and their corresponding in aimara language that are used in Bolivia like a language that it was possibly the first one evolved in the American continent.

DEGLUTIR. Tragar: Mallxtayaña, mañantaña. --- Deglutir entero: Uquntaña. --- Tragar de golpe mucho: Thathantaña.
DEGOLLAR. Cortar la garganta a la cabeza: Khariraña, kunka khariqaña.
DEGUSTAR. Probar alimentos o bebidas para apreciar su calidad: Mallt’aña.
DEHESA. Campo pasto: Awatiña uraqi, anaqa, ayjarira.
DEJADO, DA. Perezoso, descuidado: Jayra, janyäqasiri.
DEJAR. Soltar o abandonar una cosa: Jaytaña, jaytjaña. --- Dejar una cosa a alguien: Jaytaña. --- Dejar de llover: Phajsaña, phajsaraña. --- Dejar una cosa a otra parte con anterioridad: Mujaña. Dejar abandonada una cosa como bulto: lnkumuchuña, inkunukuña, inkumukuña, inkuwachaña. --- Dejar o abandonar una cosa larga y sólida: Ayamuchuña, ayamukuña, ayanukuña, ayawachanna. --- Dejar abandonada una cosa como un cajón: Itumuchuña, itumukuña, itunukuña, ituwachaña.
DELANTE. En la parte anterior: Nayraqata.
DELEGADO, DA. Khitha.
DELEGAR. Dar autorización a uno para que actúe en lugar de otro: Khithaña.
DELEITAR. Causar placer en el ánimo: Kusisiyaña, kuchirtayaña.
DELGADO, DA. Poco grueso: Juch’usa. --- Flaco. T’ukha. --- Delgado, tenue de poco espesor: Sillp’a.
DELIBERAR. Examinar y discutir una cosa antes de tomar una decisión: Ulaqaña, amuykipaña.
DELIMITAR. Limitar: Qurpjaña, t’aqjaña. --- Fijar varios límites de un terreno: Qurpanuqaña, qurpachjaña, uraqi ch’iyaña.
DELIRAR. Desvariar: Paqaqiña.
DELITO. Infracción a la ley: Jucha.
DEMANDAR. Pedir: Mayiña. --- Con súplica. Achikaña.
DEMARCAR. Limitar, delimitar: Chimpjaña, t’aqjaña, jaljaña, uraqi ch’iyaña.
DEMASIADO, DA. Más de lo necesario: Ancha, sinti, jila, wali.
DEMENTE. Loco, falto de juicio: Luqhi.
DEMOLER. Destruir: K’upthapiña, allitataña, t’unthapiña, allthapiña.
DEMONIO. Ángel rebelde, diablo: Supaya, saxra.
DEMORAR. Tardar, detenerse: Qhipt’aña. --- Retardar, diferir: Qhipt’ayaña, suyt’ayaña. --- Demorar largo rato: Chhaqhasiña.
DEMOSTRAR. Probar de un modo evidente: Uñacht’ayaña, uñicht’ayaña, unjayaña, uñañchaña.
DENEGRECER. Ennegrecer: Ch’iyaraptayaña. --- Ennegrecer por el humo: Qhistsuña.
DENOMINAR. Nombrar, llamar: Sutichaña.
DENSO, SA. Compacto: Phathu, k’ik’i. --- Espeso: Khusu. --- Oscuro, confuso: Ch’amaka.
DENTADURA. Conjunto de los dientes de una persona o animal: Laka, laka ch’akha. --- Molar: Aqu. --- remolar: Jisk’a aqu. --- Canino: Kiwu. --- Incisivos: K’achi.
DENTISTA. Lakata yatxatata, laka qulliri, laka waysuri, Iaka ch’akha waysuri.
DENTRO. En el interior de: Manqha, manqhi.
DENUNCIAR. Acusar ante la autoridad: Ch’ataña.
DEPARAR. Suministrar, conceder, proporcionar: Churaña.
DEPARTIR. Hablar, conversar: Aruskipt’aña, parlaña, parlt’aña.
DEPONER. Dejar, apartar de sí: Apaqaña. --- Destituir de un empleo o dignidad: Alissuña, jaqsuña, liwsuña.
DEPOSITAR. Poner, colocar: Uskuña, jaytaña.
DEPRECAR. Suplicar: Achikaña.
DEPREDAR. Robar, saquear con violencia y destrozo: Lunthatjaña, tukjaña.
DEPRIMIR. Reducir el volúmen por presión: Limthapiña. --- Hundir alguna parte de un cuerpo: T’uxjaña, t’uxintaña, limintaña. --- Humillar: Alt’ayaña.
DEPRISA. De prisa: Mäki, mäkhi, laqa, ratuki.
DEPURAR. Limpiar: Q’umachaña, pallaraña, pallaqaña, picharaña.
DERECHA. Kupi. --- Lado izquierdo. Ch’iqäxa.
DERECHO, CHA. Recto, que no está doblado ni encorvado: Chiqapa, chiqpa.
DERECHO, costado. Kupixa, kupituqi.
DERRAMAR. Verter, esparcir líquidos o cosas menudas: Waraña. --- Derramar productos menudos: Williña, phawaña. --- Derramar líquidos, granos o parecidos (ejemplo papa): Waraña. --- Derramar agua o granos sobre alguna cosa o ser: Warxataña. --- Derramar agua o gramíneas al piso: Wamuqaña. --- Derramar agua o granos dentro de alguna vasija o talega: Warantaña. --- Derramar de adentro hacia afuera líquidos o menudos: Warsuña. --- Derramar una parte de líquidos o productos: Waraqaña.
DERRETIR. Liquidar, disolver por el calor: Chulluyaña, umatatayaña. --- Derritir la grasa: Qhusqhutatayaña. --- Volverse líquido: Chulluña, umatataña. --- Echar a tierra, por ejemplo una muralla: Allimukuña, allimuchuña, allinukuña.
DERRIBAR un objeto o ser desde una altura: Jaquqaña. --- Derribar a una persona al suelo: Jaqnuqaña, liwnuqaña. --- Derribar a una persona de una cierta altura: Liwiqaña.
DERROCAR. Destituir, deponer: Jaquqaña, liwiqaña.
DERROCHAR. Malgastar, despilfarrar: Tukuntaña, williña.
DERROTAR. Vencer, hacer huir: Atipjaña, chhukhuyaña, tukjaña.
DERRUMBAR. Derribar, echar abajo: Luxitataña, allitataña. --- Derrumbar una pared. Allitataña.
DESABRIDO, DA. Insípido, soso: Ch’aphaqa, laq’a.
DESAGUAR. Orinar, desbeber: Chhuxuraña.
DESAHIJAR. Apartar en el ganado las crías de las madres: T’aqaña. --- Separar la o las crías para ordeñar la leche: Chikiruña.
DESAINAR. Desengrasar, quitar la grasa: Lik’ichaña, lik’ichsuña.
DESALADO, DA. Ansioso, acelerado: Qhatami.
DESALENTAR. Desanimar: Ch’ama laqayaña.
DESALIENTO. Desánimo, falta de ánimo: Chama laq’a.
DESALIÑADO, DA. Descuidado: Janyäqasiri.
DESALMADO, DA. Falto de conciencia: Jani chuymani.
DESAMORADO, DA. Que no tiene amor o no lo manifiesta: Jani munasiñani.
DESAMPARAR. Dejar sin amparo: Apanukuña. --- Desamparar una persona o a un animal: Irpamuchuña. --- Desamparar ganados: Anamuchuña, anawachaña. --- Desamparar un ser pequeño: Ichumuchuña, ichunukuña.
DESAPAREAR. Separar una de dos cosas que hacían par: Ch’ulljtayaña, sapachaña, sapjtayaña.
DESAPARECER. Dejar de ser visible: Chhaqtaña, chhaqhaña.
DESAPAREJAR. Quitar el aparejo: Ch’ulljtayaña, sapjtayaña.
DESAPORCAR. Quitar la tierra con que están aporcadas las plantas: Qawaqaña, qawaraña, laq’a alliqaña, phat’aqaña.
DESAPRENDER. Olvidar lo aprendido: Armaña, armtaña.
DESAPRETAR. Aflojar lo que está apretado: Phisayaña, phisarayaña, phisjtayaña.
DESARMAR. Desmontar o desunir las piezas de un artefacto: Jaraña, jararaña.
DESARROLLAR. Extender, desplegar lo que está arrollado: Llawuraña, sinkharaña. --- Explicar una teoría detalladamente. --- Qhananchsuña. --- Aumentar, ampliar, acrecentar: Jilxatayaña.
DESARROPAR. Quitar la ropa que cubre a una persona: Issuyaña, isirayaña, q’alalsuyaña.
DESARTICULAR. Separar dos huesos articulados: Qhaqsuña, qhaqharaña.
DESASEADO, DA. Sin aseo, sucio: Q’añu.
DESASIR. Soltar, desprender lo asido: Antutjaña. --- Soltarse: Antutjasiña.
DESASOSEGAR. Privar de sosiego, inquietar: Llakthapiyaña. --- Desasosegarse: Llakthapisiña.
DESASOSIEGO. Falta de sosiego: Llaki.
DESASTRE. Calamidad, catástrofe: Chiji.
DESATAR. Soltar lo atado: Jaraña, jararaña. --- Desatar un tejido o una construcción en forma total: Jararaña, jaranuqaña. --- Desatar una parte: Jaraqaña.
DESATASCAR. Chakjaña, Iluparaña. --- Sacar de un atolladero: Apsuña, waysuña.
DESAVENIR. Desgustar, enemistar: Jachjayaña. --- Disgustarse, enemistarse: Jachjayasiña, juchikiña.
DESAYUNAR. Tomar el primer alimento por la mañana: Manq’katuña, manq’a katuña.
DESAYUNO. Primer alimento que se toma por la mañana: Manq’akatuña. --- Líquido hervido y condimentado con azúcar y otros (café, té, etc.) que se toma en la mañana o en la media tarde: Junt’üma, junt’u uma (agua caliente).
DESBANDARSE. Desparramarse: Chhukjaña, phuthumiña, aywjaña.
DESBORDANTE. Que desborda o se desborda: Jilariri, llumiriri, phullchiriri.
DESBORDAR. Salir de los bordes, derramarse: Phullchiraña, jilaraña, llumiraña.
DESBRAVAR. Amansar el ganado cerril: Axachaña, axaptayaña.
DESCABALGAR. Apearse de una caballería: Lat’aqaña, saraqaña.
DESCALZAR. Quitar el calzado o abarca (sandalia): Wiskhsuyaña, wiskhu iqaraña.
DESCALZO, ZA. Que trae desnudos los pies: Q’ara kayu.
DESCAMINAR. Desencaminar, sacar o apartar a uno del camino que se debe seguir: Saramuchuyaña, saranukuyaña, sarawachayaña, payiyaña.
DESCANSADERO. Sitio donde se descansa: Samaña, samäwi.
DESCANSAR. Cesar, en el trabajo, reposar, reparar las fuerzas con la quietud: Samaraña. --- Descansar un poco: Samart’aña.
DESCANTAR. Limpiar de cantos o piedras: Pallsuña, pallaraña, qalachaña.
DESCARADO, DA. Desvergonzado, p’inqawisa, jani p’inqani.
DESCARGAR de los animales de carga: Khumuqaña. --- Jaraña, jaraqaña: --- Descargar al piso o suelo: Q’ipnuqaña, khumnuqaña.
DESCAROZAR. Quitar el hueso o carozo a las frutas: Chirsuña.
DESCASAR. Separar a los casados: Jaljtayaña.
DESCENDER. Bajar: Saraqaña, maqaña. Descender hacia adentro: Mantaña.
DESCEPAR. Arrancar de raíz: Jik’suña. --- Varias: Jik’iraña.
DESCOLGAR. Bajar lo colgado: Warkuqaña.
DESCOLORAR. Quitar el color a una cosa: Qaqarayaña, tuntirayaña. --- Descolorarse: Qaqaraña, tuntiraña. janq’uraña.
DESCOLORIDO, DA. De color pálido: Tunti, qaqa.
DESCONOCER. No reconocer: Uñamuchuña, uñanukuña.
DESCONTAR. Deducir una cantidad al tiempo de hacer un pago: Jakhuqaña, jakhuraña.
DESCORCHAR. Sacar el corcho: Lluparaña.
DESCOYUNTAR. Desencajar los huesos de su lugar: Qhaqhsuña, qhaqharaña. --- Desoyuntarse: Qhaqhsusiña, qhaqharasiña.
DESCUBRIR. Hallar lo escondido o ignorado: Katjaña. --- Destapar (lo que está tapado con cama o parecido): Jisqharaña, janaraña, imaraña.
DESDÉN. Desprecio, menosprecio: Jisk’achaña.
DESDENTADO, DA. Que ha perdido los dientes: JalImu, laka q’ara.
DESDICHA. Desgracia: Llaki.
DESDOBLAR. Extender una cosa que estaba doblada: Janatataña.
DESEABLE. Digno de ser deseado: Munkaya, munkaña.
DESEAR. Aspirar, querer: Munaña. --- Desear una y otra vez: Ukänchaña. --- El que desea comer o tiene hambre: Manq’anchjata. --- El que tiene deseo de beber licores: Umanchjata. --- Antojar manjares las mujeres embarazadas: Millphuña.
DESECAR. Secar: Wañayaña, wañachaña, wañichiña.
DESEMBOLSAR. Sacar lo que está en la bolsa: Warsuña, apsuña. --- Desembolsar a otra bolsa: Tailsuña.
DESEMPEDRAR. Remover las piedras del empedrado: Khakharaña.
DESEMPOLVAR. Quitar el polvo: Thalaraña. --- Desempolvar golpeando: Jawqsuña. --- Desempolvar de adentro hacia fuera: Thalsuña.
DESENCAJAR. Sacar de su encaje o trabazón: Khaksuña.
DESENCERRAR. Abrir lo que estaba encerrado: Jist’araña, jist’anukuña.
DESENCHUFAR. Quitar el enchufe: Jiskhsuña, sikhsuña.
DESENREDAR. Deshacer lo embrollado: Jararaña.
DESENROSCAR. Deshacer lo enroscado: Muysuyaña, q’iwsuña.
DESENVAINAR espada. Sacar de la vaina: Jiskhsuña. --- Desenvainar habas o productos parecidos: Ch’itaraña.
DESENVOLVER lo envuelto en telas o papel. Llawuraña, k’iruraña.
DESESPERADAMENTE. Con desesperación: Aliqapini, inawisapini.
DESFALLECER. Desmayarse: Jiwt’aña, jiwanchaña, sankaraña, t’ukuña.
DESGAJAR rama de árbol. Qhaqhaqaña, qhaqharaña, wikhaqaña.
DESGAJARSE la piel próxima a las uñas. Challwachaña.
DESGANO, NA. Falta de gana. Chama laq’a. --- Disgusto o repugnancia: Axtaña.
DESGARRAR. Rasgar una tela. Ch’iyaña, ch’iyaraña, ch’iyaqaña, ch’iyjaña.
DESGASTAR. Gastar poco a poco una cosa: Mirq’iña, mirq’iraña, thanthaña, thantharaña.
DESGRACIA. Caso o acontecimiento adverso o funesto: Chiji. --- Suerte adversa. Wati, jalla, qhinchha.
DESGRANAR. Separar los granos. Muchhaña, muchharaña.
DESHACERSE la papa u otro tubérculo en la olla por el elevado calor. Juchhartaña, phillmirtaña.
DESHERBAR. Arrancar las hierbas perjudiciales. Quraña, quraraña.
DESHIDRATAR la papa con la helada. Ch’uñuchaña, ch’uñuyaña.
DESHINCHAR. Quitar la hinchazón. Jintarayaña. --- Deshacerse la hinchazón: Jintaraña.
DESHOJAR. Quitar las hojas a una planta. K’ichiraa, laymiña. --- Deshojar de golpe todo jalando: Sich’iraña, siqiraña. --- Deshojar hoja por hoja rápidamente: Mitharaña, kichiña.
DESIDIOSO, SA. Despreocupado, negligente: Jayra.
DESIERTO, TA. Wasära, suni, ch’usa, ch’usäwja.
DESIGUAL. No igual: Ch’ulla ch’ulla. --- Tejido de ángulos desiguales: Charasak’a.
DESLIAR. Deshacer un lío, desatar: Jaraña, jararaña, ñach’araña.
DESLIZAR. Resbalar: Jittaña, suchuña, suchtaña, llust’taña.
DESLUMBRAR. Ofuscar la vista una luz muy viva: Qhansuña, surump’iña.
DESMAMAR. Destetar: T’aqaña.
DESMAYAR. Perder el sentido: Samkaraña, t’ukuña.
DESMEMBRAR un desollado. Taruchjaña.
DESMENUZAR. Deshacer en partes pequeñas: T’unjaña, tunaraña. --- Desmenuzar golpeando productos con líquidos: Ch’axinuqaña, ch’axjaña. --- Desmenuzar golpeando cosas o productos secos: K’uphanuqaña. --- Desmenuzar con las uñas. K’ichinuqaña.
DESMONTAR árboles. Chaquña, chaquraña. --- Desmontar del caballo o de la bicicleta: Lat’aqaña.
DESMORALIZAR. Desalentar, quitar el ánimo: Ch’amlaq’ayaña, ch’ama laq’ayaña.
DESMORONAR. Destruir poco a poco: Jararaña, jaratataña, jaranuqaña.
DESNUDAR. Issuyaña, lluch’suña, q’alalsuyaña, jinq’illsuyaña.
DESNUDO, DA. Sin ropa: Q’alanchu, q’ala. --- Sin vegetación: Q’ara.
DESOBSTRUIR. Desatascar: Chakjaña, lluparaña.
DESOCUPAR. Vaciar. Ch’usachaña.
DESOLLAR. Arrancar la piel: Lluch’suña, khariña.
DESOVILLAR. Deshacer los ovillos: Khiwiraña. --- Volverlo madeja: Juñiña.

Autor: Félix Layme Pairumani y colaboradores.
Fuente. Suplemento del periódico Presencia. La Paz. Bolivia. Agosto – Octubre. 1992.

Otros artículos:





No hay comentarios:

Publicar un comentario

Se agradece cualquier comentario sobre este artículo o el blog en general, siempre que no contenga términos inapropiados, en cuyo caso, será eliminado...